Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

Əli Kərim. "Seçilmiş əsərləri".

 Bakı, "Lider nəşriyyat", 2004, 336 səh.

Tərtibçi və redaktoru: Paşa Əlioğlu, filologiya elmləri namizədi

Ön sozün müəllifi: Tofiq Hacıyev, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor

Çağdaş Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Əli Kərimin bu kitabına şairin müxtəlif illərdə qələmə aldığı şeir və poemaları toplanmışdır.
Əli Kərimin əsərlərində təzəlik, poetik duyum, səmimiyyət, doğma torpağa bağlılıq başlıca yer tutur.

ISBN 9952-417-12-6

© "LİDER NƏŞRİYYAT", 2004

Tofiq Hacıyev

ƏLİ KƏRİM POEZİYASI

Bu başlıq sadəcə o demək deyil ki, Əli Kərim şeir yaradıcılığı ilə məşğul olub, Əli
Kərim şairdir. Onun üçün belə deyərdik: "Əli Kərimin poeziyası". Hətta bu ikinci
sərlövhə əlimizdəki kitab üçün daha münasib görünərdi. Çünki o, şeir yaradıcılığı ilə
yanaşı, həm də istedadlı nasirdir, dramaturqdur, çox dəqiq zövqlu tənqidçidir və bu
kitabında ancaq poeziyası gedir. Bu başlıqla nəzərdə tutulur ki, ədəbiyyatımızda və ədəbi
tənqidimizdə bir "Əli Kərim şeiri" deyilən anlayış var. Bu ikinci növ təyini söz
birləşməsinin, dilçi olaraq, qrammatik mənasını mən yaxşı bilirəm. "Əli Kərim şeiri" o
deməkdir ki, Əli Kərim üsluba çevrilib, onun şeiri edəbiyyatda sabitləşib, onun yaradıcı
davamçıları və hətta onu vəcdlə oxuyan xüsusi oxucuları, çoxlu pərəstişkarları var...
İctimai-zehni və ya ictimai-fiziki əməyin hansı sahəsində fəaliyyət göstərməsindən
asılı olmayaraq, kim öz şəxsiyyətinə hesabat verməyi bacarırsa, o, müdrik insandır. Özünə
hesabat vermək nadir xasiyyətdir - böyüklük əlamətidir; xalq üçün, cəmiyyət üçün "nəyi
eləyib, nəyi eləyə bilərmiş, ancaq eləməyib, harada zəhmətini əsirgəyib" suallarının
qarşısında duran adam gələcək fəaliyyəti üçün özünü səfərbər edir. Demək, bu sualı
vermək üçün gərək insanın işdən qorxmamaq, yorulmamaq istedadı da olsun - Əli Kərim
kimi. Vaxtaşırı özünə, öz mənliyinə hesabat verən Əli Kərim bu etiraflardan birini daxili,
şəxsi çərçivədən kütləvi-ictimai mühitə çıxarır, oxucularının qarşısında onların şahidliyi
ilə bəyan edir: "Otuzdan çox yaşamışam...". Giley-güzarsız, alnıaçıq, üzüağ şəkildə deyir:
"İllərimin çoxusu mənimlədir. Ailəmin üzvüdür...". Vaxta yaradıcı insanın ən qiymətli
kapitalı kimi baxan şair öz həyatının saatlarını, dəqiqələrini də saya alır: "Elə saatım var
ki, ağac olub bir dost bağında, hər dəqiqəsi bir meyvəyə dönüb Göy budağında... Anlarım
var: Leysan yağışı kimi yağmış Kövrək bir insan qəlbinə...Şeirlərimə baxıram: Yanıb
dəftərə tokülmüş günlərimdir. Otuzdan çox yaşamışam. Peşman deyiləm..." Keçmişə
baxmaq, özünə hesabat vermək ona görə gərəklidir ki, gələcəyin yolunu
müəyyənləşdirəsən, edəcəklərini ipə-sapa düzəsən. Keçmiş keçmişdir, əslində onu
gələcək üçün və gələcəyin xatirinə yada salırsan.
Əlinə qələm aldığı gündən, hətta sənətkarlığı yetkinləşmədiyi dövrdə belə, Ə.Kərim
mövzu məhdudluğu bilməyib, özünü çağrılmış bayatıların çərçivəsinə salmayıb. Onun
şair ilhamı doğuluşundan buxov üzü görməyib, siftədən gözəlliklə yanaşı, həm də
əlvanlığı seçib. Mövzuları ən azı əsərlərinin sayı qədərdir. Düzdür, bəzi mövzularda bir
neçə əsər yazdığı da olub;
___________________Milli Kitabxana_____________________
7
ancaq, əvvələn, hər dəfə həmin mövzuya bir tərəfdən yanaşıb - predmeti poetik lövhəyə
köçürərkən hər dəfə baxım mərkəzini dəyişib, hər dəfə bir əlaməti "qəhrəman" götürüb.
Məsələn, fəhlə əməyi kimi publisist mövzu "Fəhlələr" və "Əllər" şeirlərində məhz
publisist tərzdə yox, məişət detalları ilə intim-lirik cizgilərlə çox nadir şəkildə cazibəli
işlənmiş, eyni zamanda bir mövzu bu iki əsərdə az qala müstəqil motiv-mənbələr
hüququnda görünür -hərəsində eyni obyektin müxtəlif yönlərdən şəkli çəkilmişdir.
İkincisi, bu da var ki, bəzi əsərlərinə bir neçə mövzu sığışdırıb - əlaqəli hadisələri
oxucusuna bədii dialektik vəhdətdə təqdim edib (şeirlərini nəzərdə tuturam, poemaları öz
yerində - red.).
Ə.Kərimin işlədiyi mövzuların bir qismi yalnız onun özünə məxsusdur -onları o
görüb, o mənalandırıb: "Babəkin qolları" (məşhur Babək bir yanda qalır, onun kəsilmiş -
Babəki xalq qəhrəmanı edən qolları - qəhrəman seçi-lir); "Heykəl və heykəlin qardaşı"
poeması da həmin prinsiplə yazılmışdır -əsərin qəhrəmanı əsl qəhrəmanın heykəlidir;
"İlan" (ölümə can atan, ölümünü yarı yolda qarşılayan, diriliyində sürünən; ancaq
ölümdən qorxmayan, ölüm vurğununun poeziyası); "Daş" (bu mövzunu adətən filosoflar
işləyir -İbtidai insanın antaqonizm toxumunu yadigar qoyması); "Sevirəm" (bir başqası bu
şeirə "Telefonçu qız" adı qoyardı; mövzunun sərlövhəyə münasibəti "Babəkin qollarına
bənzəyir); "Gül və çörək" (burada sevgi, ehtiyac, müharibə kimi işlək motivlər elə
çulğalaşır ki, dordüncü - hamısını birləşdirən və hamısının fövqündə duran orijinal bir
mövzu alınır;) "Çiçəklər iclasda" (Füzuli demişkən, "öz qədri üçün" insan danışmağı
çiçəklərdən öyrənməlidir: hay-küy salmadan sakitcə ətir saçmaq və s.) - üç deyil, beş
deyil belə əsərləri. Təbii ki, hər mövzu hər kəsin beynində doğulmur, hər sənətkarın "öz"
mövzuları olur; Ə.Kərimin isə "öz" mövzuları çoxdur, daha tipikdir. Haqqında müasiri
olmuş sənətkarların yazdığı mövzular ondan da çoxdur. Di gəl ki, burada da o,
"özününkünü" tapa bilir - "ortaq" sənət predmetlərinə özünəməxsus nəzakətlə, emosiya və
inteliektlə yanaşır, predmeti öz sənət prizmasına köçürmək üçün xüsusi fokus nöqtəsi
seçir. Bəlkə həmin nöqtədən mövcud predmeti çoxları çox bəsit, çox prozaik sayıblar;
Ə.Kərim onun məhz həmin nöqtədən bədii məna səviyyəsini duyub. Xüsusi rəng və
ahənglə üzə çıxan bu mövzu sanki elə Ə.Kərimin boyuna biçilibmiş. Aydın olur ki, həmin
mövzuda ən orijinal poetogenetik variantı o tapıb. Nəticədə şairin üslubi nəfəsi bu "ortaq"
poeziya mövzusunda elə yeganə iz buraxır ki, həmin ümumi yenə xüsusiləşir və yenə
Ə.Kərimin "öz" mövzusu şəklinə düşür. Məsələn, S.Rüstəmin ürəklərə yol tapmış, az qala
xalq yaradıcılığı nümunəsi kimi küt
___________________Milli Kitabxana_____________________
8
ləviləşmiş "Ana və poçtalyon" şeirindən sonra sanki poçtalyon motivins qayıtmaq artıq
imiş. Daha kim cəsarət edib üzərinə belə bir məsuliyyət götürə bilərdi. Nə qədər
paradoksal görünsə də, birdən hələ qələmi sümükləşməmiş cavan Ə.Kərim belə bir riskə
girişdi. Girişdi və nə almdı - tezə geyimli, ayrı boy-buxunda, başqa biçimdə, ancaq
hamının sevdiyi, hamının məhəbbətlə qarşıladığı səmimi ədəbi portret - yeni gözəi
poçtalyon. Bu "Poçtalyon" öz çantasında şad xəbərlər, sevgi müjdələri ilə yanaşı,
şeirimizə yeni obrazlar, təravətli ifadələr, qeyri-adi təşbehlər də gətirdi... Yaxud, bu həmin
hicrandır ki, Füzuli onu ali rütbəyə, böyük poeziya səviyyəsinə qaldırmışdı; hansı şair
(heç şair olmayıb, gənclik ehtirası ilə bir-iki nəzm düzənlər də) bu həsrətin insan ruhunu
təlatümə gətirən, duruldan şirin zəhərini içib məst olmamış və onun tərənnüm etməmişdi?
Ancaq Ə.Kərim indi pərəstişkarlarının əzbər bildiyi "Qayıt" şeirində bu motivin bədii
həllini elə orijinal verdi ki, dövrümüz üçün bir qədər arxaik görünən hicran mövzusu,
necə deyərlər, müasirləşdi. Hər biri insanı mütəəssir edən, xallarla dolu musiqi parçası
kimi səslənən, əlvan rənglərlə çəkilmiş psixoloji rəsmlər kimi görünən "Tənhalıq boşluq
deyil", "Otağı doldurub yenə tənhalıq", "Bir vaxt gec olacaq", "Nə bu dərd gərəkdir
uşaqlar üçün", "Bəzən haqq qazanır insan öləndə" şeirləri yenə həmin mövzudadır. Ancaq
hərəsi bir orijinal sənət nümunəsidir.
Hərbi əsirlərin məşəqqəti mövzusunda çoxları yazıb. Ə.Kərimin həmin mövzudakı
şeiri orijinallığını adındanbaşlayır: "№3702". Yaxud faşistlər tərəfindən alınan
şəhərlərimizi xəritədə barmağı ilə göstərməyə əzab çəkən coğrafiya müəlliminin
müharibədə barmağını itirməsindən danışan "Coğrafiya müəlliminin şəhadət barmağı
haqqında ballada"dakı bədii detalları ancaq Ə.Kərim tapa bilərdi. Vicdan borcu
mövzusundakı "Zəhmətkeş buruq", yaxşını, pisi ayırmamaq, insana ləyaqətinə görə
qiymət verməmək, dəvəni eşşəyin quyruğuna bağlamaq motivindəki "gül-çiçək vuruşu"
və bir-birinə bənzəməyən onlarca şeirdə Ə.Kərimin nəfəsi oxucuların ürəyinə hərarət
verir, onların əsəblərinə sərinlik gətirir.
Şair insanın adi fiziki harəkati ilə xarakteri arasında əlaqə yaradır -"Metronun yaylı
qapıları" şeirində qapıların asta və ya sürətlə açılıb-örtülməsi ilə girib-çıxanların
başqalarına münasibəti müəyyənləşir: bəziləri özündən sonrakını nəzərə alıb qapını astaasta
buraxır, bəzilərinin isə Araz aşığındandır, Kür topuğundan. Atalar və oğullar vəhdəti
də ədəbiyyatda çoxdan işlənən mövzudur. Bu məsələni Ə.Kərim necə təqdim edir?
Əslində "Atamın xatirəsi" şeiri soyuqqanlı məhəbbətin tərənnümünə həsr olunub -şair
özünü gözə soxan məhəbbəti gözdən salır. Bu atanın qayğıkeşliyi üzdə deyil, Füzuli
dərinliyindədir; üzdən sərt görünür, təbəssüm onun sifətinin bir anlıq qonağıdır, oğluna
can demir, ancaq lazım gəlsə, canını tərəddüdsüz ona verər; atanın ağır, cod əlləri oğlunu
bağrına basmır, hərdən tale kimi onun çiyninə enir; atanın sevgisində "təzə əkini bəladan
hifz eləyən qalın qarın" soyuqluğu var. Bu, koloritli, zabitəli, ağır təbiətli bir kişidir, əsl
azərbaycanlı atadır. Yaxud yenə ailə-məişət dairəsində: ana və bala dialektikasında
normadan istisnanı Ə.Kərim vaxtında və tutarlı qələmə aldı - "Qaytar ana borcunu" o vaxt
yazıldı ki, (50-ci illərin ortalarında) kənddən şəhərə gənclərin axını başlanmışdı, ən çox da
təhsillə bağlı. Görünür, bu axının içində ana qucağından uzaqlaşıb yad nəfəslərə uyan
nankor oğullar da olmalıymış. O vaxtlar auditoriyalarda, klublarda, evlərdə, küçələrdə
gənclərin tez-tez dediyi və dinlədiyi bu şeir həmin "istisnanın" yolunu, bənd-bərəsini
bağlamaqda çox iş gördü. Ə.Kərim sənəti gənclərimizi müasir zövqdə tərbiyələndirməklə
yanaşı, ata-baba adətlərimizin, ulu əxlaq normalarımızın qorunub-saxlanılmasına
müdrikcəsinə xidmət göstərirdi.
___________________Milli Kitabxana_____________________
9
Həyat fakturalarına xüsusi poetik yanaşma, onlar üçün xüsusi poetik mühit yaratmaq
üsulu şairin iri həcmli əsərlərində - poemalarında da saxlanır. İdman mövzusunda yazdığı
"Bir santimetr haqqında ballada" poemasında iradə ilə ətalətin mübarizəsi gözəl, şairanə
ekrana çevrilir; müəllif şairliklə kommentatorluğu, elə birləşdirir ki, bu ekrana tamaşadan
əl çəkmək istəmirsən. Ə.Kərimin oxucusunu öz poetik mühitinə salmaq istedadı
əfsunçuluq səviyyəsinə yaxınlaşır; "İlk simfoniya" poemasını oxuyarkən əvvəldən axıra
musiqi dünyasına düşürsən, buradakı obrazların timsalında musiqiçilərin sənət
bəxtəvərliyini, ailə-məişət ziddiyyətlərini təbii lövhələrlə yaşayırsan. "Heykəl və heykəlin
qardaşı" poemasında müharibə səhnələri ilə sülh dövrünün təsərrüfat-quruculuq
mənzərəsinin poetik ritmləri sanətkarlıqla növbələşir, müxtəlif mövzular ustalıqla
bütövləşir, adamlarımızın psixologiyası, mərdliyi, fədakarlığı, əməksevərliyi Ə.Kərimə
məxsus cizgilərlə poetikləşərək oxucunun hisslərinə aşılanır. M.Y.Lermontova həsr etdiyi
"Üçüncü atlı" poeması bu gün - Ə.Kərimin ölümündən sonra xüsusilə təsirli görünür, daha
yandırıcı səslənir - bir şairin ölümündən doğan həsrət yanğısı ikiləşir... Poemadan
yadımızda çox şey qalır: Lermontovun Azərbaycana Aşıq Qərib məhəbbəti, şeiri duyan,
şairə qiymət verməyi bacaran azərbaycanlıların Lermontova səmimi sevgisi, şairlə xalqın
bir-birini duymasının poetik lövhələrdə, bayatıvari misralarda ümumiləşən maraqlı
poeziyası, "namərd ayrılıq" və s. İstər-istəməz bir də həyatdan çox cavan köçən,
oxucularının ürəyində dağ qoyub gedən iki şairin - qəhrəman şairlə müəllif şairin qoşa
portreti, təbinə, lirikasının munisliyinə və nakam taleyinə görə bir-birinə yaxın,
əbədiyyətə qovuşmuş iki sənətkarın sevimli obrazı...
Ə.Kərim həyatı çox vaxt tutarlı, yadda qalan replikalarla əks etdirsə də, epik lövhələrə
də laqeyd qalmır. Bu halda da Ə.Kərimin epikliyi seçilir -onun epik lövhələri lirik
cizgilərin əlaqəli emosinal birliyidir.
Mövzu seçmək, predmetə yanaşmaq səriştəsi Ə.Kərimin nəsrində də öz orijinallığını
göstərir. Onun nəsrindəki epiklik poemalarındakı mənzum təfərrüatlara, poetik süjet
tipologiyasına çox uyğundur. Bu nəsrdə fəsillərin keçidi, səhnələrin bağlanması,
hadisələrin kompozisiya daxilində əlaqəsi və fabulanı təşkil etməsi, bədii lövhələrin
mənzərə sistemi poemalarındakı kimidir, şeir silsiləsi təsİri bağışlayır. Bu mənada ilk
təcrübəsi olan "Pillələr" romanmda o, öz poctik sistemindən uzaqlaşmış kimi görünür, əsl
nasir kimi çıxış edir. Görünür, o, bu romanından sonra bədii irsinə bütöv, əlaqəli nəzər
salır, fikri təhlil aparır və "özünə" qayıdır, nəsrdə "özünü" tapır. "Mavi nəğmənin
sahilində" povesti fikrimizi təsdiq edir. Bu "mavi nəğmə" bir çaydır ki, Aydıngilin evinin
yanından axır və Səfa ilə onun ürəyindən keçənləri daimi zümzümə kimi müşayiət edir.
Həmin çay - həmin mavi nəğmə povestin bir pak, munis, səmimi obrazıdır ki, Aydınla
Səfanı bir-birinə bağlayır. Povest müharibənin başlanma xəbəri ilə başlanır. Bu xəbəri ilk
eşidənlər dəhşətə gəlməyib onu zarafat bilir, təbəssümlə qarşılayırlar. "Dava" sözünü biri
ərlə arvad arasındakı narazılıq, biri qonşu ilə qonşu arasındakı söz-söhbət kimi başa düşür.
Bir an sonra aydınlaşır ki, bu dava o davadan deyil. Qəribədir ki, bu xəfif başlanğıc, bu
mülayim kədər povestin sonuna qədər davam edir (yalnız son epizod bu mülayim gedişi
alt-üst edir). Müharibə xəttindən çox-çox uzaqlarda yerləşən bu kənddə hələ müharibənin
səsi var, ölüm-itimi yoxdur. Əsərdə dalğın baxışlar, pərişan əhvallar verilir. Hələ
öldürücü, göynədici hüzn görünmür. Burada, top-tüfəng nərəsindən uzaq bu kənddə hələ
qaraqılçıq buğda zəmisinin, turac səsinin, "mavi nəğmə"nin poeziyası duyulur. Bu
kənddən müharibəyə gedənlərdən hələ qara xəbər gəlməyib, hələ onlar döyüşlərə yol
gedirlər, ya da xəbərləri hələ yol gəlir. Bu davalı günlərdə burada hələ təbiət səfalıdır - nə
___________________Milli Kitabxana_____________________
10
müddətdir başlanan müharibə insanların ürəyinə girmiş, ancaq hələ çöllərin bərəkətinə,
təbiətin naz-nemətinə, gül-çiçəyinə nüfüz etməmişdir. Hələ bu kədər Aydınla Səfanın
ürəyinə məhəbbət kimi axan "mavi nəğmə"nin sevdalı səsini özündə qərq etməmişdir. Bu
hüzn yeli əsən mühitdə Ə.Kərim işartı sevinc, sevib-sevilmək düyğuları görür. Bu,
düşmənə qarşı insanları səfərbər edən qəzəbli nikbinliyi qidalandıran poeziyadır. Ə.Kərim
bu poeziyanı görür; povest şeiriyyətlə doludur...
Hamı kimi Əli Kərim də xarici aləmi öz daxili imkanları necə qəbul edə bilirsə, elə
əks etdirir; oxucuları da bunu öz daxili imkanları ilə qavrayır. Bu subyektiv
komponentləri zamanın obyektiv havasına uyğunlaşdırmaq, yəni müəllif "mən"i ilə oxucu
substansiyası arasında maksimum anlaşmaya nail olmaq Əli Kərim istedadının mühüm
cəhətidir. Bizə qalan cavan şairin yalnız ədəbi irsi (romanını, ədəbi tənqidi məqalələrini
hələ demirəm), rəngarəng mövzuları deyil, həm də çox qiymətli iş üsuludur. O, ədəbi
portretlərin yaradılışında fotoqraf yox, rəssam kimi çıxış edir.
Bu, həyat gerçəkliyini təhrif etmək deyil, həyatda olanın müəllif mətləbindən asılı
irəli keçirilməsidir. Bir vaxtlar əmək qəhrəmanlarına portret-nəğmə həsr etmək
kütləviləşmişdi. Ədəbiyyatımızda bu işin pionerlərindən olan Ə.Kərim "Gülsabah" oçerkşeirində
qəhrəmanını "Yazanda doğru yaz, üstünə qoyma" replikasına öz içində
təvazökarlıqla belə cavab verir: "Artırıb üstünə qoymaq bir yana, bəzən yazmayırıq
olduğu kimi". Deməli, bir tərəfdən şair ədəbiyyatın həyatla ayaqlaşmasını istəyir, digər
tərəfdən o, müasirlərinin obrazını verərkən, qeyri-realist artırmaların əleyhinədir. Bununla
belə, o, şəkil çəkmir, rəsm edir. Buna görə də onun bədii obrazları, poetik löhələri
oxucunun eşitmə yaddaşı ilə bərabər, görmə yaddaşına da həkk olunur. Onun bədii
düşüncəsi həyatın axınının ardınca tənbəl-tənbəl baxmır, həyatın coşqun dinamikası ilə
ayaqlaşır, onunla dabanqırma gedir, hətta bəzən onu qabaqlayır.
* * *
Ədəbiyyatda novatorluq - bədii təfəkkürün müasir mühitdə, mədəni-zehni səviyyə ilə
ahəngdarlığıdır, ictimai-sosioloji tələbatla, dəb-zövq çağırışı ilə zaman-zaman
yeniləşməsidir. Bu, bədii əsərin janrı, üslubu, obrazlar sistemi, kompozisiya-tərkib
elementləri ilə yanaşı və bəlkə də birinci növbədə, dilində üzə çıxır; bu, bədii dilin, ən
əvvəli və bilavasita, leksikonunda, təşbehlər sistemində - söz-obrazlarında diqqəti cəlb
edir, sinfaktik yeniliyin özü də məhz leksikon vasitəsilə görünür. Bədii əsər obrazlı
təfəkkürün üzərində qurulduğundan müqayisə tərzinə, bənzətmə üsuluna xüsusi fikir
verilir.
Ə.Kərimin dil yeniliyinin özündə bir orijinallıq var: başqalarında dil yeniliyi əksərən
leksikondan başlayıb təşbeh sisteminə keçir və sonra da bədii-fərdi nitqin bütün küncbucaqlarının
əhatə edir. Bunda isə novatorluq birbaşa təşbeh sistemindən start götürür,
sonra sintaksisi fəth edir və buradan da asanlıqla bütün nitqi ələ alır: ona görə asanlıqla ki,
sintaksis nitqinin bütün elementlərini özündə birləşdirən və fikrin gerçəkliyini
reallaşdıran, ünsiyyəti (sənətkarlarla oxucu arasındakı bədii-estetik əlaqəni) təmin edən
sahədir. Məhz buradan (sintaksisdən) bədii nitqin bütün qatlarına damarlar yayılır.
Poetik nitqin, xüsusilə şeir dilinin üslubi müəyyənləşməsində teşbehin quruluşu və
məzmunu mühüm diferensial göstəricidir. Bu, sənətkarın estetik dunyagörüşü haqqında
aydın təsəvvür verir. Nəyi nə ilə müqayisə etmək, əslində, bədii predmetin cəmiyyətlə,
geniş mənada isə bütün təbiətlə dialektik təmasını və deməli, ədibin də təbiət və cəmiyyəti
hansı diaqonal altında görməsini aydınlaşdırır. Bənzəyənlə bənzədilənin münasibəti
___________________Milli Kitabxana_____________________
11
obyektiv xarakterindən başqa, sırf subyektiv cəhətlə də - şəxsi zövqlə də bağlıdır: əvvələn,
hamı gözlə görünən oxşarlıqları görsə də bəzisini bir, başqasını digər cizgilər cəlb elə
bilər, ikincisi, daxili-məzmun uyğunluğunu çoxu görünməyə bilər. Bir də görürsən ki,
filan əşya və ya hadisələr arasında indiyə qədər heç kəsin seçmədiyi bir yaxınlığı məhz
filan sanətkar aşkar edir. Görülməmiş əlaqələrin görülməsi sistemə çevrildikdə üslubi
xasiyyət formalaşır və dil-üslub novatorluğu üçün imkan açılır. Beləliklə, yenilik
silsiləsində təşbeh mühüm həlqələrdəndir. Təsadüfi deyil ki, öz novatorluq işini görərkən
böyük M.Ə.Sabir klassik poeziyaımzın vaxtilə çox gözəl, təravətli görünmüş, ancaq XX
əsrin işinə yaramayan təşbehlərinə (hörük - ilan, xal - buğda...) gülmüşdü. Həmişə olduğu
kimi, indi də bu bədii-üslubi faktora xüsusi əhəmiyyət verilir. Dediyimiz kimi, Ə.Kərimin
özünəməxsusluğu da məhz bu detaldan başlandı.
Orijinallıq üçün "ölüm"ü "sevgi" ilə müqayisə edən tapılar - "qara"ya "ağ" demək
asandır, ancaq görək bu iki antaqonist rəngi kim bir anlayış şəklində verə bilər və buna
inandırar - Ə.Kərim: "Ürəyim çox yaman sancdı. Dedim ölüm sevgi kimi ürəyimə Gizligizli
necə qonub, Yoxsa boşluq olub orda, Yoxsa orda sevgi sönüb? Yox, sönməyib!... O
vuruşur ölümlə Vəfalı dostum kimi". Hansı hiss olursa-olsun, o, ürəkdə yuva salıbsa,
ürəyə yol tapıbsa, həqiqi sevginin işini görüb.
Onun fitrətində siftədən şairlik istedadı var idi; ancaq məhz bu səpgidə -belə üslubda
yazmaq həyatının şüurlu dövründə müəyyənləşdi. O, klassik ədəbiyyatımızı da gözəl
bilib. Nəsimiyə, Füzuliyə şeir həsr edib; bu şeirlər yubiley plakatı deyil, onların şair
obrazından elə cizgilərdir ki, bu cizgilər onların üslubunun iliyinə gedir - onları duyan,
bilən adam bu cizgiləi görə bilər. O, Füzulini dünyanın rəqibi, sirdaşı səviyyəsinə çatdırır:
"Dünya səni qocaltdı yaşıdın olsun deyə... Dünya səni qocaltdi cavan görünsün deyə".
Ə.Kərimdə çox ifadələr, misralar, fikirlər var ki, onlar Füzuli sənətinin kökündən
cücərmiş pöhrələrdir. O, Füzulinin "elmsiz şeir əsassız divar olur" düsturunu özü üçün
sənət devizi götürür: "Söz axtardım, tapmadım, misram qopub töküldü özülsüz divar
kimi". Və ya bu bədii lövhələrdəki səlf-xələflik münasibəti, irsi yaxınlıq əlamətləri
aydınca seçilir: "Bu nə sirdir ki, olur hər ləhzə yoxdan var söz" (Füzuli); "Bircə
olmayaydı... ağızda söz kimi görünməzliyin" (Ə.Kərim). Eyni zamanda Ə.Kərim "Söz
çıxıb ceyran dalına..." deyən ağsaqqal müasiri R.Rzanın səsinə səs verir: "Girdim söz
dünyasına, çox gəzdim, çox aradım kəşfiyyatçılar kimi". Ancaq Füzulidən qığılcım,
R.Rza nəfəsindən qətrə düşən bu şeiri görün necə də nə Füzuliyə, nə də R.Rzaya oxşayan
tərzdə bitirir, layla mışıltılı bir mənzərə göstərir: "Yorulmuşdum... Uzandım bu sözün
yamacına başımı söykərək". Bütün bu paralellərdə, sələf-xələf səsləşmərində Ə.Kərim
sənətinin poetikası aşkarlanır. O, klassiklərin ancaq poetik təcrübəsi ilə deyil, həm də
estetik normaları ilə yaxından tanış olmuş, öz poeziya yolunu, bu poeziyanın dil-üslub
tonunu, bədii boya alma üsulunu şüurlu surətdə seçmişdir.
Onun bədii söz sənətinə şüurlu şəxsi qənaəti ədəbi-tənqidi məqalələrində də ifadə
olunur. Lev Tolstoy, Ə.Cəmil, ədəbi gənclik haqqındakı yazılarında, "Ulduz" jurnalındakı
müsahibəsində (1968, №2) şair öz estetik baxışını aydın ifadə edir. Humanizmi
ədəbiyyatın ən böyük problemi sayan, "sürətli və eyni zamanda, orta əsrləri toya getməli
edə biləcək dəhşətlər doğurmağa qadir olan əsrimizdə" ədəbiyyatın insanları məhəbbətə,
qayğıya, mehribanlığa çağırmasını vacib bilən Ə.Kərim ədəbi-estetik keyfiyyət kimi
psixologizmə böyük əhəmiyyət verir, hamı kimi o da sxematizmi pisləyir.
___________________Milli Kitabxana_____________________
12
Ə.Kərim səmimiyyətlə deyirdi:
Anam, hər kəlməm, sözüm
Səninkilərdi ki, var.
Könül, odundur onlar.
Müəllimim, bu xətt də
Səninkidir, səninki.
Sevgilim, bu ilhamım
səninki,
Vətəninki.
Mən nəyəm - sadə katib...
Sizin qüdrətinizlə
Sizə
Nəğmə deyirəm.
Bu söz, bu od, bu xətt, bu ilham onun nağmələrinin qüdrət mənbəyidir. Bu qüdrət
onnn sənət etalonu olan sadə kitabı yaratdı. Bu sadə kitabın dili, üslubu hazırkı gənc
poeziyamızın güclü bir axarını təşkil edən qələm sahibləri üçün əməkdir. Ə.Kərim axtardı,
öyrəndi, bədii dil-üslub sistemində beləcə əmək kimi qaldı getdi. Getdi, ancaq nəsil-nəsil
oxucularla, yeni-yeni oxucu nəsillərinin zövqü ilə təzədən sənət şəklində qayıdır, qayıdıb
zövqləri "sahmana salır", oxucuları ilə mənən yaşayır, söhbət edir, tərənnüm etdiyi ideal
zirvəyə - gələcəyə doğru bizimlə birgə addımlayır. Əli Kərim bir şeirində deyir:
Şair var ki, ömrünü
Başlamamış bitirir.
Biz belələrini görmüşük. Şahidik: qəzet-jurnalları doldurmaqla kifayətlənməyib,
şeirlərinə musiqi bəstələdib radio-televiziyanın, böyük salonların həm "saqisinə", həm
"sərkərdəsinə" çevrilən elələri olurlar ki, Əlinin dediyi kimi, "cansız əsəriylə birlikdə
ömrünü də itirib". Əlbəttə, bu ifadənin o biri tərəfi də var ki, elələrinin əsərlərinin ömrü oz
ömürləri qədərdir - elələrinin fiziki və mənəvi ömürləri üst-üsta düşür. Ancaq özü
demişkən, şairdə varki:
İdrakın zirvəsindən,
Hissin yanğınlarından
Keçir şeirinin yolu.
Və bu yol əsl şeirin, sənətin yoludur. Bu yol şeir-sənət durduqca durur. Bu, şairin mənəvi
ömrüdür, sənəti yaşadıqca yaşayır. Əli Kərimin ömrü belədir. Onun poeziyası özü
haqqında öz sözünü deyir: Əli Kərimin ölümü az qala yaşadığı ömrü qədərdir. Ancaq
şeirinin oxunmasında onun ölümü hiss olunmur. Oxucuları azalmır ki, çoxalır, seyrəlmir
ki, gurlaşır. Onun poeziyası yaşayır və bu poeziya ilə özü də nəsil-nəsil ömür sürür.