Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

"Sivilizasiyaların toqquşması?"

«Foreign Affairs» dərgisi, 1993-cü ilin yayı

İngiliscədən Azərbaycan dilinə çevirəni: Niyazi Mehdidir

QARŞIDAN GƏLƏN KONFLİKTİN MODELİ

Dünya siyasəti yeni fazaya girməkdədir. İntellektuallar isə üstümüzə onun gələcəkdə hansı qiyafədə olması haqqında gümanlar yağdırırlar: tarixin sonu, millət-dövlətlərinin ənənəvi rəqabətə qayıtması, müxtəlif yönlərə - tayfaçılığa, qlobalizmə və s. aparan tendensiyaların basqısı altında millət-dövlətlərin böhrana düşməsi. Bu sadalananların hərəsi yaranan gerçəkliyin yalnız bir yönünü tuta bilir. Ancaq onların hamısı əsas nöqtəni, əslində, problemin mərkəzindəki aspekti tuta bilmirlər.

Mənim gümanım isə belədir: yeni yaranan dünyada indən belə konfliktlərin başlıca qaynağı nə ideologiya olacaq, nə də iqtisadiyyat. İnsanlığın önəmli sərhədlərlə bölünməsi və konfliktlərin başlıca qaynaqları mədəniyyətdən gələcək. Düzdür, millət-dövlətləri beynəlxalq aləmdə çox güclü tərəflər kimi qalacaqlar, ancaq qlobal siyasətin prinsipial konfliktləri başqa-başqa sivilizasiyalara aid olan millətlər, qrupları arasında baş verəcək. Sivilizasiyaların toqquşması dünya siyasətinin başlıca amili olacaq. Sivilizasiyalar arasından keçən çatlar gələcək cəbhələri ayıracaq cızıqlardır.

Çağdaş dünyanda konfliktlərin gəlişməsinin axırıncı fazası sivilizasiyalar arasındakı konfliktdir. Vestfal Barışının doğurduğu çağdaş beynəlxalq sistemin yarandığı vaxtdan bu yana keçən yüz əlli ildə Qərb dünyasının konfliktləri başlıca olaraq krallar, imperatorlar, mütləq və konstitusiyalı monarxlar arasında baş verirdi. Bununla onlar öz bürokratik aparatlarını genişləndirməyə, ordularını gücləndirməyə, iqtisadiyyatlarını artırmağa çalışırdılar və ən əsası isə odur ki, idarələri altında olan əraziləri genişləndirməyə can atırdılar. Bu prosesdə millət-dövlətləri yarandı. Fransız İnqilabından sonra isə millətlər arasında başlıca konflikt cızıqları daha çox krallar arasından yox, uluslar (millətlər) arasından keçdi. R. R. Palmerin yazdığı kimi «1793-də kralların savaşı sona yetdi və bundan sonra xalqların savaşı başladı».

XIX yüzil boyu davam edən bu savaş modelinə Birinci Dünya Savaşı son qoydu. Sonra isə Rus İnqilabının sonucu kimi və həmin savaş modelinə cavab olaraq millətlərin konflikti yerini ideologiyaların konfliktinə verdi. İdeologiyaların konflikti öncə kommunizm, faşizm-nasizm, liberal demokratiya arasında baş verdi, sonra isə konflikt kommunizmlə liberal demokratiya arasına keçdi. Soyuq Savaş boyu bu axırıncı konflikt iki supergücün çarpışmasında təcəssümünü tapdı. Həm də o güclərin heç biri klassik Avropa anlamında millət dövləti deyildi. Onların hər ikisi özlərini ideoloji terminlərdə tanıyırdılar.

Krallar, millət-dövlətləri, ideologiyalar arasında baş verən konfliktlər, əsasən, Qərb Sivilizasiyasının içində baş verirdi. Onlara Viliam Lind «Qərbin vətəndaş savaşları» yarlığını qoymuşdu. Soyuq Savaş dünya miqyaslı olsa da Qərbin yetirməsi idi, onun üçün də bu deyilən həm onun haqqında, həm də daha öncəki, - XVII, XVIII, XIX yüzillərdəki savaşlarla bağlı düz idi. Ancaq Soyuq Savaşın sona yetməsi ilə Beynəlxalq siyasətin Qərb fazası başa çatır. Mərkəzə Qərb ilə qeyri-Qərb sivilizasiyalarının qarşılıqlı təsiri keçir. Beləcə, Qərbdən qıraq sivilizasiyaların ulusları və hökumətləri daha tarixin obyekti - Qərb müstəmləkəçiliyinin hədəfi olmurlar. Əvəzində Qərblə birlikdə onlar da tarixi hərəkətə gətirənlər, tarixi yaradanlar olurlar.

SİVİLİZASİYALARIN TƏBİƏTİ

Soyuq Savaşın gedişi boyu dünya birinciyə, ikinciyə, üçüncüyə bölünmüşdü. Sonralar bu bölgü mənasızlaşdı. İndi sivilizasiyaları siyasi və ya iqtisadi sistemlərinə, iqtisadi gəlişmə səviyyələrinə görə təsnif etmək əvəzinə, daha yerinə düşərdi onları mədəniyyət və sivilizasion ölçülərdən itələnərək bölgüləndirmək.

Sivilizasiya deyəndə biz nəyi anlayırıq? Uyqarlığın mahiyyəti mədəniyyətdəki nələrdənsə gəlir. Kəndlərin, bölgələrin, etnik qrupların, millətlərin, dini qrupların hərəsinin öz mədəniyyəti var. Bu mədəniyyətlər müxtəlif köklü (heterogen) mədəniyyətin ayrı-ayrı qatlarını özlərində görükdürürlər. Güney İtaliyadakı kənd Şimali İtaliyadakından fərqli ola bilər. Ancaq onların hər ikisi bir ortaq İtaliya mədəniyyətini bölüşdürürlər və bu ortaq mədəniyyətə görə də alman kəndlərindən ayrılırlar. Avropa toplumları elə bir mədəniyyət göstəricilərini bölüşürlər ki, məhz onların sayəsində ərəb və Çin toplumlarından fərqlənirlər. O biri yandan, ərəblər, çinlilər, qərblilər heç də bir geniş mədəniyyəti bölüşmürlər. Onlar hərəsi öz sivilizasiyalarını qururlar. Beləliklə, Sivilizasiya insanların ən yüksək mədəniyyət birliyidir və ulusun mədəniyyət kimliyinin (ingilis - identity) ən geniş qatı İnsanlığı başqa canlı növlərdən ayıran yığcam əlamətləri verir. Sivilizasiya, bir yandan, dil, tarix, din, ənənələr, institutlar kimi obyektiv olan ortaq cizgilərlə tanımlanır (təyin olunur), o biri yandan isə, xalqın subyektiv özünü identifikasiyası (öz kimliyini axtarıb tapmaq ilə bəllilənir. Xalqların özlərini bilmələrinin dürlü qatları var: Romada yaşayan kəs özünü romalı, italyan, katolik, xristian və Qərb insanı kimi tanıda bilər. Deməli, sivilizasiya bu romalının özünü qatdığı ən böyük birlik qatı olacaq. İnsanların hansı mədəniyyətlə özlərini identikləşdirib özlərinin kimliyini, necəliyini bilməsi dəyişə bilər. Dəyişəndə sivilizasiyanın quruluşu və sərhədləri da dəyişəcək.

Sivilizasiya çox böyük insan yığnaqlarını özünə toplaya bilər. Bunu, məsələn, Çində görürük. Ona görə də Çinlə ilgili Lusian Pay haçansa söyləmişdi: «O elə bir bir sivilizasiyadır ki, özünü ölkə kimi qələmə verir».

Ancaq sivilizasiya azsaylı xalqdan da ibarət ola bilər, məsələn, Karib hövzəsinin ingilisdilli əhalisi kimi. Sivilizasiyada bir neçə millət-dövlətləri də ola bilər. Bunu biz Batı, Latın Amerikası, Ərəb sivilizasiyalarında görürük. Sivilizasiya yaponlarda olduğu kimi bir dövlətli də ola bilər. Sivilizasiyalar bir-birinə qarışa da və ya bir-birinin üstünə gələ də bilərlər. Onlar özlərinə subsivilizasiyalar da qata bilərlər. Qərb sivilizasiyası iki başlıca variantdadır, Avropa və Şimali Amerika variantlarında. İslamın ərəb, türk, malay subsivilizasiyaları var. Bütün bunlara baxmayaraq, sivilizasiyalar hər halda bəlli bir bütövlükdədirlər. Onlar arasındakı sərhədlər nadir hallarda aydın cızılırlar, ancaq hər-halda real cızıqlardır. Sivilizasiyalar dinamikdirlər: onlarda yüksəliş də, çöküş də olur, bölünürlər, ya da qarışırlar. Və hər tarixçi tələbənin bildiyi kimi axırda onlar yox olub zamanın qumluğuna gömülürlər.

Qərbdə hesab edirlər ki, uluslararası meydanda millət-dövlətləri başlıca aktyorlardır. Halbuki bu, yalnız bir neçə yüzildir ki, belədir. İnsanlığın tarixinin ən böyük kəsimi isə sivilizasiyaların tarixidir. Arnold Toynbi «Tarixin öyrənilməsi» əsərində 21 başlıca sivilizasiyanı sayıb. Ancaq çağımızda onların yalnız altısı qalıb.

NƏDƏN SİVİLİZASİYALAR TOQQUŞMALIDIRLAR?

Gələcəkdə sivilizasiyalar özünü identifikasiya edib kimliyini bilmək daha önəmli olacaq və beləcə, dünyanın sifəti yedi-səkkiz iri sivilizasiyanın bir-birinə təsirindən formalaşacaq. Bunların sırasına Batı, Konfutsian, Yapon, İslam, Hindu, Slavyan-Pravoslav, Latın Amerikası və bəlkə də Afrika sivilizasiyaları düşür. Gələcəyin başlıca konfliktlər sivilizasiyaların arasındakı çat boyu baş verəcək. Bəs niyə belə olacaq?

Birincisi, sivilizasiyalar arasındakı fərqlərə, sadəcə, "real fərqlər» demək azdır, onlar ən köklü fərqlərdir. Sivilizasiyalar bir-birindən tarixləri, mədəniyyətləri və daha önəmlisi, dinləri ilə ayrılırlar. Tanrı və insan, fərd və qrup, vətəndaş və dövlət, ata-ana və uşaqlar, ər və arvad, - bütün bu sadalananlarda tərəflərin ilişgiləri haqqında ayrı-ayrı sivilizasiyalarda ayrı-ayrı baxışlar var. Haqlar və öhdəliklər, azadlıq və hakimiyyət, bərabərlik və ierarxiya, - bunlardan hansına daha çox önəm verilməsində də sivilizasiyalardan doğan baxışlar ayrı-ayrıdır. Bu fərqlər yüzillər boyu yaranıb. Ona görə də tezliklə aradan getməyəcək. Siyasi ideologiyalar və siyasi rejimlər arasındakı fərqlərə baxanda onlar daha köklüdürlər. Ancaq fərqlər, mütləq, konflikt demək deyil, necə ki, konfliktlər də həmişə zorakılıq deyil. Hərçənd yüzillər boyu ən davamlı və zorakı konfliktlər sivilizasiyalar arasındakı ayrılmalardan törəyib.

İkincisi, dünya daha da darısqallaşır. Ayrı-ayrı sivilizasiyaların ulusları arasında qarşılıqlı təsir artmaqdadır; bu isə öz növbəsində sivilizasiya mənsubiyyətinə yönəlik özünüdərketməni artırır. Bu, eləcə də sivilizasiyalar arasındakı fərqi anlamağı dərinləşdirir, bir sivilizasiya çərçivəsində isə birliyi yüksəldir. Şimali Afrikadan Fransaya mühacirətlər fransız toplumunda düşmənçiliyi artırıb, o biri yandan isə «yaxşı katolik və avropalı olan polyakların» mühacirlərinə xoş münasibət yaradıb. Amerikalılar Yapon yatırımlarına çox pis baxırlar. Bu yatırımlardan daha çox olan Kanada, Avropa ölkələrinin investisiyalarına isə münasibət belə pis deyil. Hər şey Donald Horovits göstərdiyi ssenari ilə gedir: «Nigeriyanın şərq bölgələrində İbo insanı Ontişa İbo və ya Overri İbo ola bilər. Ancaq Laqosda o, sadəcə, İbo olacaq, Londonda nigeriyalı sayılacaq, Nyu-Yorkda isə ona «afrikalı» deyəcəklər». Ayrı-ayrı sivilizasiyadan olan xalqlar, dövlətlər arasında bir-biri ilə qarşılıqlı təmaslar artdıqca xalqlarda sivilizasiya şüuru da güclənir. Sonucda sivilizasiya mənsubiyyətinə görə bir-birindən ayrılmalar və düşmənçiliklər dərinləşir. Özü də bu zaman bütün bunların tarixin dərinliklərinə gedib çatdığı aydın olur, ya da hər halda onlar belə qavranılırlar.

Üçüncüsü, dünyadakı iqtisadi modernləşmə, sosial dəyişmə prosesləri insanların ənənəvi olaraq yaşadıqları yerlə identikləşmək əsasında kimliklərini bilməsini getdikcə pozaraq idendiklik qaynağı təkin millət-dövlətlərinin rolunu da azaldır. Bax, bu zaman din yeriyərək dünyanın çox yerlərində yaranmış boşluğu tutur. Özü də çox vaxt tutur «fundamentalist» yarlığını almış hərəkat formasında. Fundamentalist hərəkat İslamda olduğu kimi Qərb Xristianlığında da, İudaizmdə də, Buddizm və Hinduizmdə də var. Ölkələrin və dinlərin çoxunda fundamentalizm hərəkatına arxa duran gənclər, kollec təhsilli, orta sinifdən çıxmış texnarlar, professionallar, biznesmenlərdir. Dünyanın sekulyarlıqdan (dünyəvilikdən) diniləşməyə qayıdışı, - Corc Veyqel göstərdiyi kimi, - «iyirminci yüzilin axırlarında yaşayışın başlıca sosial olaylarından biridir». Dinin dirçəlməsini Cilz Kepel «la revanche de Dieu» (Tanrının revanşı) adlandırmışdı. Bu dirçəliş kimliyi tanımaq, bir-birinə qoşulmuşluqda bulunmaq üçün identiklik üçün, artıq, milli sərhədləri aşan və sivilizasiyaları birləşdirən əsasları ortaya çıxarır.

Dördüncüsü, sivilizasiya özünüdərketmənin artmasında Qərbin rolunun ikiləşməsi də öz işini görür. Qərb, bir yandan, öz gücünün zirvəsindədir. O biri yandan isə və bəlkə də bunun sonucunda Qərbdən olmayan sivilizasiyalarda öz köklərinə qayıdış başlayıb. Yaponiyada «asiyalaşmağa», Hindistanda isə Neru irsinə son qoyub «hindulaşmağa» çağırışlar səslənir. İndi tez-tez deyilir ki, Orta Şərqdə millətçilik və sosializm kimi Qərb ideyaları uğursuzluğa uğrayıb və oranın «yenidən islamlaşma» baş verir. Eləcə də son zamanlar Boris Yeltsinin ölkəsində vesternləşmə, yoxsa "ruslaşma" üstündə dartışmalardan danışırlar. Qərb gücünün zirvəsində ona oxşamaq istəməyən qeyri-Qərb ölkələri ilə üz-üzə durub. Onların arzuları, istəkləri və resursları yetərincədir ki, dünyaya Qərbə oxşamayan görünüş versinlər.

Keçmişdə qeyri-Qərb ölkəlırinin elitası, adatən, Oksfordda, Sorbonada və ya Sandhörstdə təhsil almış və Qərbin dəyərlərini, yaşam tərzini mənimsəmiş adamlardan toplanırdı. Qərb, beləcə, onları özunə çəkmişdi və Qərbdəki ilişgilər, dəyərlər bu şəxslərin içinə hopmuşdu. Ancaq elə o vaxtlar da həmin ölkələrin adi camaatı yerli mədəniyyətlərinin bütün dərinliklərinə bağlanaraq yaşamaqda idilər. İndi isə tərsinə olub. Qeyri-Qərb ölkələrinin çoxundakı elitalarda de-vesternləşmə (qərbsizləşmə) və yurdçuluq gedir. Ancaq elə bu dəmdə də həmin ölkələrin camaatı arasında Qərb, özəlliklə, Amerika mədəniyyəti, stilləri, adətləri getdikcə daha çox populyarlaşır.

Beşincisi, mədəniyyət özəllikləri, ayrılmaları çox az dəyişkəndir. Ona görə də sosial və iqtisadi xüsusiyyətlərdən fərqli olaraq onları çözmək və ya güzəştciıl enmək daha mürəkkəbdir. Keçmiş Sovetlər Birliyinda kommunistlər demokrat, varlılar kasıb, kasıblar varlı ola bilirdilər. Ancaq ruslar eston, azərilər isə erməni ola bilmirdilər.

Siniflərin və ideologiyaların konfliktində açar-sual bu idi: «Kimin tərəfində durmusan?» İnsanlar kimin tərəfinisə seçib sonra da yerlərini dəyişdirə bilərdilər. Sivilizasiyaların konfliktində isə sual budur: «Sən kimsən?» Bu sual, artıq, səndə elə şeylərə aiddir ki, onları dəyişə bilməzsən. Bosniya, Qafqaz, Sudan aydınca göstərdi ki, həmin suala yaramayan cavab üstündə başa güllə çaxarlar. Ancaq onu da bilməliyik ki, insanlar arasında din etnik kimlikdən daha kəskin, aşırı, əlahiddə ayrı-seçkilik salır. Kimsə yarı fransız, yarı ərəb ola bilər, hətta həmin iki ölkənin vətəndaşı da ola bilər. Ancaq yarı Katolik yarı Müsəlman olmaq çox çətin məsələdir.

Və nəhayət, dünyada iqtisadi bölgəçilik də güclənməkdədir. 1980-89-cu illərdə bölgələr arasında ticarət dövriyyəsinin payı Avropada 51%-dən 59%-ə, Şərq Asiyada 33%-dən 37%-ə, Şimali Amerikada isə 32%-dən 36%-ə qalxıb. Güman ki, regional iqtisadi blokların önəmi gələcəkdə də artacaq. Bir yandan, uğurlu iqtisadi bölgəçilik eyni uyqarlığa mənsub olmaq bilincini (şüurunu) gücləndirir. O biri yandan isə, iqtisadi regionalizmin kökü yalnız ortaq sivilizasiyada olanda uğurlu olur. Avropa Birliyi Avropa mədəniyyəti ilə Qərb Xristianlığı təməllərində özünə ortaqlıq qazanır. Şimali Amerika Azad Ticarət Zonasının uğuru indi Meksika, Kanada, Amerika mədəniyyətlərinin baş verməkdə olan yaxınlaşmasından asılıdır. Bunun tərsinə, Yaponiya Şərqi Asiyada iqtisadi birliyi yaratmağın çətinliyi ilə üzləşib. Problem ondadır ki, Yaponiya toplum, sivilizasiya kimi özlüyündə təkcənədir. Yaponiyanın başqa Şərq Asiya ölkələri ilə ticarət və maliyyə ilişgiləri nə qədər güclü olsa da aralarındakı mədəniyyət fərqləri orada Avropa Birliyi və Şimali Amerikanın iqtisadi inteqrasiyasına oxşar regional inteqrasiyanı irəlilətmək yoluna əngəllər qoyur.

Ortaq mədəniyyət, Yaponiyadan fərqli olaraq, Çin Xalq Respublikası ilə Honq-Konq, Tayvan, Sinqapur və başqa Asiya ölkələrindəki çin icmaları arasında iqtisadi ilişgiləri yeyinləşdirir. Soyuq Savaşın sona yetməsi ilə Çinlə Tayvan arasında mədəniyyət ortaqlığı ideoloji fərqləri aşıb. Sonucda onlar bir-birinə xeyli yaxınlaşıblar. Əgər sayılsa ki, mədəniyyət ortaqlığı iqtisadi inteqrasiyanın ilkin şərtidir, onda güman etmək olar ki, gələcəyin Şərq Asiya bloku Çində mərkəzləşəcək. Bu blok, əslində, oluşmağa başlayıb. Mərri Veydenbaum yaxşı deyir: bölgədə Yaponiyanın indiki üstünlüyünə baxmayaraq, Asiya sənayesi, kommersiyası, maliyyəsi üçün yeni mərkəz çinlilərə dayanan iqtisadiyyatda yaranır. Bu strateji məkanda çox güclü texnoloji və istehsal potensialı var (Tayvan). Burada parlaq təşəbbüskarlıq, marketinq və xidmət bacarıqları olan çoxlu kadrlar var (Honq-Konq), sıx kommunikasiya şəbəkəsi var (Sinqapur), azman maliyyə kapitalı var (hər üçündə). Bütün bu sadalananlara həm də qatılır qitədəki Çinin bitməz torpaqları, təbii sərvətləri, işçi resursları. Ənənəvi klanların üstündə qurulmuş bu nüfuzlu birlik Quançjoudan tutmuş Sinqapuracan, Kuala Lampurdan tutmuş Manilayacan yayılır. Bu klanları Şərq Asiya iqtisadiyyatının bel sümüyü adlandırmaq olar» (1).

Ərəb olmayan on müsəlman ölkəsini, - İranı, Pakistanı, Türkiyəni, Azərbaycanı, Qazaxıstanı, Qırğızıstanı, Tacikistanı, Özbəkistanı, Əfqanıstanı özünə toplamış İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının da özülündə mədəniyyət və din yaxınlığı durur. 1962-ci ildə Türkiyə, İran, Pakistan tərəfindən qurulmuş bu təşkilatın yaşarlı olmasına, genişlənməsinə bir təkan da olmuşdu: həmin ölkələrin bəzi liderləri anlamışdılar ki, Avropa Birliyinə qatılmaq şansı yoxdur. Oxşar olaraq CARICOM (Mərkəzi Amerikanın Ortaq Bazarı) və MERCOSUR da ümumi mədəniyyət təməlində qurulub. Ancaq Karib adaları və Mərkəzi Amerika ölkələrini özünə qatan daha geniş iqtisadi birliyi yaratmaq cəhdləri uğur qazanmır, çünki ingilis və latın tərəfləri arasında körpü çəkmək hələ ki, boşa çıxır.

İnsanlar kimliyini, yəni kimlərdən olmalarını, kimlərlə eyniləşmələrini etnik və dini terminlərdə biləndə özləri ilə başqa din və etnosdan olan kəslərlə ilişgilərini «biz» - «onlar» dirəşmələrində qavrayırlar. Şərq Avropanın və keçmiş Sovetlər Birliyinin ideoloji biçimdə tanımını, müəyyənliyini almış dövlətləri sona yetəndə önə ənənəvi etnik kimlik bilimi və düşmənçilikləri çıxdı. Mədəniyyət və dində fərqlər siyasi məsələlərdə də fərqlər yaradır. Bu fərqlər insan haqlarından tutmuş mühacirət, kommersiya, ticarət, ətraf mühit məsələlərinəcən hər şeyə adlayır. Coğrafi yaxınlıq Bosniyadan tutmuş Mindanaoyacan bir çox yerlərdə bir-birindən torpaq istəmələrə gətirib çıxarır. Ən başlıcası isə odur ki, Qərbin universal dəyərlər kimi demokratiyanı, liberalizmi hər yerə yaymasına, hərbi üstünlüyünü saxlamasına və iqtisadi maraqlarını yeritməsinə başqa sivilizasiyalar əngəl olurlar. Hökumətlərə və siyasi qruplara ideologiya üstündə əhalini toplayıb yönəltmək, koalisyonlar qurmaq getdikcə daha çətin olur, ona görə də onlar çalışırlar ki, ortaq din və sivilizasiyaya əl ataraq arxa qazansınlar.

Beləliklə, sivilizasiyaların konflikti iki qatda gedir: mikroqatda sivilizasiyalar arasından keçən çatlar boyu düzülmüş qonşu qruplar çox vaxt hətta qanlı çarpışmalarda olurlar ki, əraziyə və bir-birinə xaqanlıq etsinlər. Makroqatda isə ayrı-ayrı sivilizasiyalardan olan dövlətlər hərbi, iqtisadi güclərini bir-birindən daha üstün etmək üçün yarışırlar. Yarış Uluslararası qurumlara, üçüncü qüvvələrə nəzarət etmək və eləcə öz siyasi, dini dəyərlərini yeritmək üstündə gedir.

SİVİLİZASİYALAR ARASINDAN KEÇƏN ÇATLAR

Soyuq Savaş illərində böhranların, qantökmələrin başlıca ocaqları siyasi və ideoloji sərhədlər boyu düzlənmişdilər. İndi onlar Sivilizasiyalar arasındakı çatlara toplanmaqdadırlar. Avropa Dəmir Pərdə ilə siyasi və ideoloji olaraq iki yerə bölünəndə Soyuq Savaş başladı. Dəmir Pərdə düşəndə Soyuq Savaş da bitdi. Ancaq elə ki, Avropanın ideoloji bölünməsi aradan getdi, yerində yenidən Avropanın mədəniyyətcə bölünmüşlüyü dirçəldi. Bəlli oldu ki, Avropa Qərb Xristianlığına və o biri yandan, Pravoslavlıqla İslama bölünüb. Viliam Vəlis bildirir ki, Avropanı bölən başlıca cızıq 1 500-cü iləcən uzanıb yerini tutmuş Qərb Xristianlığının sərhədləridır. Bu cızıq indi Finlyandiya ilə Rusiyanın, Baltikyanı ölkələrlə Rusiyanın arasında keçəndən sonra Belorusu və Ukraynanı iki taya bölüb Qərbə doğru dönə-dönə Transilvaniyanı Rumınyanın o biri kəsimindən ayırır. Buradan isə Yuqoslaviyaya keçərək Horvatiya ilə Sloveniyanı yerdə qalan Yuqoslaviyadan ayıran sərhədlə demək olar ki, üst-üstə düşür. Balkanlarda, sözsüz, dediyimiz cızıq Habsburq ilə Osmanlı imperiyaları arasından keçmiş tarixi sərhədə uyğun gəlir. Bu sərhəddən Şimalidə və qərbdə yaşayan uluslar ya protestant, ya katolikdirlər. Onlar Avropanın ortaq tarixini, - feodalizmi, Dirçəlişi, Reformasiyanı, Maarifçiliyi, Fransa İnqilabını, Sənaye inqilabını bölüşdürürlər. Onların iqtisadi baxımdan durumları həmişə şərqdəkilərdən qat-qat yaxşı olub. İndi onlar ümid bəsləyə bilərlər ki, Avropa iqtisadiyyatı içində daha sıx əməkdaşlıq və demokratik siyasi sistemləri həmrəy edə biləcəklər. Həmin cızıqdan şərqdə və cənubda pravoslavlar, müsəlmanlar yaşayırlar. Tarixən onların bir kəsimi Osmanlı imperiyasında, başqa kəsimi isə Çar imperiyasında olublar. O çağlar bu uluslara Qərbin taleyini həll etmiş olayların səsi uzaqdan-uzağa gəlib çatırdı. İndi də onlar iqtisadi baxımdan Qərbdən geri qalırlar və deyəsən, dayanıqlı demokratik siyasi sistemləri yaratmağa az hazırdırlar. Hazırda Avropada düşmüş ideoloji "Dəmir pərdə"nin yerini mədəniyyətin "Məxmər pərdə"si tutaraq bölücü cızıq çəkib. Yuqoslaviya olayları göstərir ki, bu cızıq yalnız ayırıcı deyil və zaman-zaman qana batır.

Qərblə İslam sivilizasiyaları arasındakı çat uzunu baş verən konfliktin tarixi 13 yüz ildir. İslamın binası qoyulandan qərbə, şimala sarı ərəb, məğribli yürüşləri 732-ci ildə sona yetdi. XI-XIII yüzillərdə səliblər Xristianlığı, xristian hakimiyyətini Müqəddəs Torpağa gətirmək yolunda aram-aram uğurlar qazandılar. XV yüzildən XVII yüziləcən Osmanlı türkləri tərəzinin gözünü özlərinə sarı əydilər. Onlar Orta Şərqə, Balkanlara yayıldılar, Konstantinopolu tutdular, Vyananı iki dəfə qurşağa aldılar. XIX, daha sonra XX yüzilin erkənlərində isə Osmanlı gücünü itirəndə Qərbin nəzarətini Şimalı Afrikada, Orta Şərqdə Britaniya, Fransa, İtaliya gerçəkləşdirdi.

II Dünya Savaşından sonra Qərb yenidən geri çəkilməyə başladı. Müstəmləkə imperiyası yox oldu. Öncə ərəb millətçiliyi, sonra İslam fundamentalizmi özünü bildirməyə başladı. Qərb İran Körfəzindəki enerji qaynaqlarına görə bütün ağırlığı ilə Körfəz ölkələrindən asılı vəziyyətə düşdü. Neftlə zəngin Müsəlman ölkələri pulla zəngin, istədikləri vaxtsa yaraq-yasaqla zəngin ölkələrə çevrildilər. Ərəblərlə (Qərbin yaratdığı) İsrail arasında bir neçə savaş baş verdi. 1950-ci illərin çoxunu Fransa Əlcəzairdə qanlı və amansız savaşa düçar oldu. 1956-da Britaniya və Fransa gücləri Misirə girdilər. 1958-də Amerika qüvvələri Livana yeridi və sonra dəfələrlə ora qayıtdı. 1958-də amerikanlar Liviyaya da təkrar-təkrar hücumlar etdilər və dəfələrlə İranla müxtəlif hərbi qarşıdurmalara düşdülər. Cavabında ən azı üç Orta Şərq dövlətlərində arxa qazanmış ərəb və İslam terrorçuları zəiflərin silahına əl atıb Qərb təyyarələrini, binalarını bombalamağa, qərblilərdən girovlar götürməyə başladılar. Ərəblərlə Qərb arasında savaş 1990-da zirvə nöqtəsinə çatdı. Bu il Amerika İran Körfəzinə böyük hərb yeritdi ki, bəzi ərəb ölkələrini başqa ərəb ölkələrinin təcavüzündən qorusun. Bu savaşdan sonra indiyənəcən NATO-nu planları «güney sərhədləri» boyunca sıralanan potensial təhlükələri, səbatsızlıqları nəzərə alınaraq cızılır.

Qərblə İslam arasındakı hərbi qarşıdurma düz yüz ildir, çəkir və onun səngiyəcəyi az ağla batır. Tərsinə, o daha da kəskinləşə bilər. Körfəz Savaşı xeyli ərəbi öyündürdü ki, Səddam Hüseyn İsrailə hücum edib və bütün Qərbə qarşı durub. Savaş həm də Körfəzdə Qərb hərbinin bulunması ilə bağlı müsəlmanların ürəyinə xeyli xəcalət və narazılıq saldı. Qərbin hamını üstələyən hərbi, onların isə talelərini qura bilməkdə açıqca görünən bacarıqsızlığı bu duyğuları daha da gücləndirdi. Çox ərəb ölkələri - özü də yalnız neft ixrac edənlər yox, - elə iqtisadi və sosial gəlişmə mərtəbəsinə çatıblar ki, artıq, avtoritar hakimiyyətlə bu mərtəbə uyuşmur, ona görə də ölkəyə demokratiyanı gətirmək üçün çalışmalar güclənib. Ərəb siyasi sistemlərinin bəlli dərəcədə açıq sistemə çevrilməsi, artıq, oluşmaqdadır. Ancaq bütün bunlardan hələ ki prinsipial faydanı İslamçı hərəkat götürür. Ərəb ölkələrində Qərb demokratiyası anti-qərbçi qüvvələri gücləndirir. Bəlkə də adı çəkilən proses ötüb keçəcək, ancaq hər halda indidən onun sonucunda İslam ölkələri ilə Qərb arasında ilişgilər kəskincə mürəkkəbləşib.

İlişgilər mürəkkəbləşib həm də demoqrafik səbəblərə görə. Ərəb ölkələrində, özəlliklə, Şimali Afrikada əhalinin azman artımı Qərbi Avropaya mühacir axınının güclənməsi ilə sonuclanır. Öz növbəsində Qərbi Avropa ölkələri arasındakı sərhədlərin yavaş-yavaş aradan qalxması fonunda mühacirlərin axını kəskin siyasi narazılıq yaradır. Bunun sonucudur ki, İtaliyada, Fransada, Almaniyada irqçilik getdikcə daha açıq-saçıq forma alır. Ərəb, türk mühacirlərinə qarşı siyasi reaksiya və zorakılıqsa 1990-dan bu yana daha da artıb.

İndi hər iki tərəf İslam və Qərbin qarşılıqlı eyləmələrini sivilizasiyaların konflikti kimi görür. M.C. Əkbər adında Hindistanlı müsəlman jurnalisti yazır: - «Qərb güman ki, müsəlman dünyası ilə konfrantasiyaya girməli olacaq. Məğribdən tutmuş Pakistanacan İslam dünyasının geniş yayılması yeni dünya sahmanı, düzəni üstünda çarpışma ilə sonuclanacaq». Bernard Lyuisin gəldiyi nəticə də oxşardır: "Biz elə ovqatla, hərəkatla üzləşmişik ki, onlardan istifadə etmək istəyən siyasətin, dövlətlərin gücü çatan şeylər deyillər. Bu, nə az, nə çox sivilizasiyaların çarpışmasıdır. Olsun ki, həmin çarpışma irrasionaldır, ancaq hər halda bizim İudo-Xristian ənənələrimizə, dünyəvilikdə bulunan indimizə və bunların hər ikisinin qlobal genişlənməsinə əski rəqibimizin tarixən şərtlənmiş reaksiyasıdır» (2).

Tarix boyu Ərəb-İslam sivilizasiyası ilə Cənubdakı bütpərəst (müşrik), animist, indi isə əsasən xristian olan qaradərililər bir-biri ilə antaqonist davranışlarda bulunmuşdular. Keçmişdə bu antaqonizm ərəb qul alverçisi ilə qara qulun simalarında özünə görüntü qazanmışdı. İndi isə həmin düşmənçilik Sudandakı ərəblərlə qaralar arasında uzanan vətəndaş savaşında özünü göstərir. Bu düşmənçilik eyni ilə Çadda Liviyanın yardım etdiyi qiyamçılarla hökumət arasında, Afrika Buynuzu ölkəsində pravoslav xristianlarla müsəlmanlar arasında, Nigeriyada müsəlmanlarla xristianlar arasında baş verən silahlı və qanlı çarpışmalardan da bilinir. Afrikanın modernləşməsi, orada Xristianlığın yayılması yəqin ki, iki sivilizasiya arasındakı çat boyu zorakılığın olma gümanını daha da artıracaq. 1993-ün fevralında Xartumda Papa II İoan Pavelin çıxışı göstərdiyimiz konfliktin intensivləşməsinin bir simptomu oldu. Çıxışında o, xristian azlığına etdiklərinə görə Sudanın islamçı hakimiyyətinin üstünə düşmüşdü.

İslamın Şimali sərhədlərində konflikt pravoslavlarla müsəlmanlar arasında gedir. Bununla bağlı Bosniya və Sarayevodakı qırğınları, serblərlə albanlar arasındakı sönməyən çarpışmaları, bolqarlarla türk azlığı arasındakı gərginliyi, osetinlərlə inquşlar, ermənilərlə azərbaycanlılar arasındakı qanlı toqquşmaları, ruslarla müsəlmanların Orta Asiyada konfliktlərini və rus hərbi qüvvələrinin Rusiyanın maraqlarını qorumaq üçün Qafqazda və Orta Asiyada yerləşdirilməsini yada salmaq olar. Din etnik kimliyin canlanmasına yeni güc verir və bununla Rusiyanın öz güney sərhədlərinin təhlükəsizliyi haqqında qorxularını daha da artırır. Bunu Arçi Ruzvelt yaxşı duyub: - "Rusiya tarixinin böyük kəsimində slavyanlarla türklər arasında sərhəd savaşları olub. Bu savaşların başlanğıcı min ildən də o taya, rus dövlətinin qurulduğu çağa gedib çıxır. Slavyanların min il ərzində Şərq qonşuları ilə uzun-uzadı konfrantasiyada bulunması yalnız Rusiya tarixini anlamaq üçün yox, həm də rus xarakterini bilmək üçün açardır. Bugünkü Rusiyada olanları anlamaq üçün gərək yüzillər boyu dəfələrlə onun diqqətini özünda saxlamış türk etnik qrupunu unutmayasan» (3).

Asiyanın hər yerində sivilizasiyaların konflikti dərin kök salıb. Subkontinentdə müsəlmanlarla hinduslar arasındakı tarixi çarpışmalar indi özünü yalnız Pakistanla Hindistan arasındakı düşmənçilikdə bildirmir. Hindistanın özündə yaxşı yaraqlanmış hindus qrupları ilə böyük kütlə olan müsəlman azlığı arasında dini toqquşmalar var. 1992-nin sentyabrında Ayodhya Məscidinin sökülməsi belə bir sualı ortaya çıxardı: Hindistan dünyəvi demokratik dövlət olaraq qalacaq, yoxsa hinduslaşacaq? Şərqi Asiyada Çinin öz qonşularının çoxu ilə ciddi ərazi dartışmaları var. Çin Tibet buddistləri ilə amansızcasına haq-hesab çürütmüşdü. İndi isə türk-müsəlman azlığı ilə eyni cür davranmağa hazırdır. Soyuq Savaşın sona yetməsi ilə Çinlə Birləşmiş Ştatlar arasında İnsan Haqları, ticarət və kütləvi qırğın silahlarının yayılmaması məsələlərində ziddiyyətlər daha da güclənib və ümid yoxdur ki, haçansa yumşalma gedəcək. 1991-də Den Syaopin xəbərdarlıq etmişdi ki, «Çinlə Amerika arasında yeni soyuq savaş sürməkdədir».

Den Syaopinin sözlərini Yaponiya ilə Birləşmiş Ştatların getdikcə mürəkkəbləşən ilişgilərinə də aid etmək olar. Burada mədəniyyət fərqləri, fərqləri iqtisadi konflikti şiddətləndirir. Hər tərəf o birisini irqçilikdə suçlayır. Ancaq ən azı Amerika tərəfdə antipatiya irqi yox, mədəniyyət xarakteri daşıyır. Bu iki toplumun təməl dəyərləri, davranış qaydaları və üslubları o qədər ayrılır ki, daha bundan artıq ola da bilməz. İqtisadiyyatda Amerika ilə Avropanın düşüncə ayrılığı Yaponiya ilə olanlardan az deyil. Ancaq bu ayrılıq Yaponiya ilə olan qədər siyasətdə qabarmır və emosional gərginlik oyatmır. Səbəb isə ondadır ki, Amerika ilə Avropa mədəniyyətlərinin arasındakı fərqlər Amerika ilə Yapon sivilizasiyalarının ayrılıqlarına baxanda çox azdır.

Sivilizasiyaların biri-birinə təsir etmə zamanı zorakılıq imkanları meydana gələ bilər. Amerika ilə Avropa subsivilizasiyaları (altsivilizasiyaları) arasında iqtisadi yarış üstünlük qazanıb. Belə bir yarış onların hər ikisi ilə Yaponiya arasında da var. Ancaq Avroasiya zolağında konfliktlər bolluca yayılıb və onların arasında «etnik təmizləmə» cizgilərini almış konfliktlər elə də az deyil. Belə konfliktlər burada ayrı-ayrı sivilizasiyalardan olan qruplar arasında daha tez-tez olur və bu zaman zorakılıq aşırı olur. Avroasiyada sivilizasiyalar arasında tarixən yer almış sərhədlər var və onlar yenidən konfliktlər odunda yanır. Bu konfliktlər İslam dünyasının Afrikadan tutmuş Orta Asiyayacan uzanan aypara cızıqlı sərhədlərinda daha şiddətlə od tutub yanır. Ancaq iş burasındadır ki, müsəlmanlarla başqalarının konfliktlərində də zorakılığa genişcə əl atılır. Beləcə, Balkanlarda müsəlmanlarla Ortodoks serblərin, İsraildə yəhudilərin, Hindistanda hindusların, Birmada buddistlərin, Filippində katoliklərin konfliktləri zorakılıqla doludur. Hər yerdə İslamın sərhədləri qana batıb.

SİVİLİZASİYALARIN SIX BİRLİYİ: "QARDAŞ ÖLKƏLƏR» SİNDROMU

Bir sivilizasiyadan olan dövlətlər savaşa cəlb olunanda, sözsüz ki, öz sivilizasiyalarının başqa üzvlərindən arxa qazanmağa çalışırlar. Soyuq Savaşdan sonra yeni dünya düzəni formalaşır. H.D.S. Qrinveyin «qardaş dövlətlər» sindromu adını verdiyi sivilizasiya birliyi öncələr əməkdaşlığın və koalisyonların başlıca prinsipi saylan ənənəvi güclər tarazılığının, eləcə də siyasi ideologiyanın yerini tutur. «Qardaş ölkələr» sindromunun yavaş-yavaş əmələ gəlməsi özünü, Soyuq Savaşdan sonrakı bütün konfliktlərdə, - İran Körfəzində, Qafqazda və Bosniyada aydınca göstərir. Sadalanan bölgələrdəki davaların heç biri sivilizasiyalar arasında baş verən tammiqyaslı savaş deyil. Ancaq onların hər birisi özündə sivilizasiyaların iç konsolidasiyasını ünsürlər kimi göstərir. Özü də belə görünür ki, konfliktlər inkişaf etdikcə bu amil daha önəmli olacaq. İndiliksə həmin amil gələcəkdə olacaq hadisələri müjdələyir.

Birincisi, Körfəz Savaşında öncə bir ərəb dövləti başqa ərəb dövlətinin içinə girmiş, sonra isə ərəb, Qərb və başqa ölkələrin koalisyonu ilə savaşmışdı. Səddam Hüseynə çox az müsəlman hökumətləri açıqca qahmar çıxsa da xeyli ərəb ölkələrinin elitası onu xəlvətcə həvəsləndirmişdi və o, ərəblərin çoxu arasında böyük populyarlıq qazanmışdı. İslam fundamentalist hərəkatı isə Qərb arxalı Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı hökumətlərini yox, daha çox İraqa kömək olmuşdu. Səddam Hüseyn özü ərəb millətçiliyini qızışdıraraq açıqca İslama üz tutmuşdu. O və ona qahmar çıxanlar çalışırdılar ki, savaşı sivilizasiyalar arasında olan dava kimi tanıtsınlar. «Bu, İraqa qarşı dünya savaşı deyil. Bu, İslama qarşı Qərbin savaşıdır» cümlələri Məkkənin Ümm əl-Kura Universitetində İslam Araşdırmalarının dekanı Səfər əl-Həvalinin dilindən çıxmışdı, sonra isə maqnitofon lentində geniş yaydırılmışdı. İranın baş dini lideri Ayətolla Əli Xamenei isə birdən-birə İranla İraq düşmənçiliyini boş buraxıb Qərbə qarşı cihada çağırmışdı: «Qərbin təcavüzünə, acgözlüyünə, planlarına, siyasətinə qarşı mübarizə cihad sayılacaq və bu yolda öldürülənlər şəhiddirlər». İordaniyanın kralı Hüseyn isə bildirmişdi: «Bu dava bütün ərəblərə, bütün müsəlmanlara qarşıdır, dava təkcə İraqa qarşı deyil».

Ərəb elitalarının və camaatının önəmli kəsiminin Səddam Hüseynin arxasında durması məcbur etdi ki, anti-İraq koalisyonunda olan ərəb hökumətləri davranışlarını dar cızığa salıb bəyanatlarını yumşaltsınlar. Qərb İraqa basqı yapmağa çalışanda, - buna 1992-nin yayında İraq üçün qeyri-uçuş zonaları qoymaq və 1993-ün yanvarında İraqın bombalanması da aiddir, - ərəb hökumətləri ya qarşı çıxdılar, ya da özlərini aralı tutdular. 1990-cı ildə İraqa qarşı olan Qərb-Sovet-Türk-Ərəb anti-İraq koalisyonu 1993-də yalnız Qərb ilə Küveytin İraqa qarşı koalisyonu oldu.

Müsəlmanlar Qərbin İraqla bağlı qətiyyətini bosniyalıları serblərdən qoruya bilməməsi və BMT-nin qətnamələrinə məhəl qoymayan İsrailə sanksiyalar tətbiq etməməsi ilə tutuşdurub onu ikili əxlaqda suçlayırlar. Ancaq, o biri yandan, sivilizasiyaların çarpışdığı dünya ikili standartlar dünyası olmağa məhkumdur: uluslar bir standartla "qardaş ölkələrə», o birisi ilə başqalarına baxırlar.

İkincisi, "qardaş ölkə» sindromu keçmiş Sovetlər Birliyindəki konfliktlərdə də üzə çıxmışdı. 1992-1993-cü illər arasında ermənilərin hərbi uğuru Türkiyəni öz din, etnik və dil qardaşlarına möhkəm qahmar çıxmağa itələmişdi. 1992-ci ildə bir türk rəsmisi bildirmişdi: «Bizdə azərbaycanlıların hissiyyatı kimi hissiyyatı olan türk milləti var. Ona görə də biz basqı altındayıq. Qəzetlərimiz qəddarlığı göstərən fotolarla doludur və bizdən soruşurlar: belə şeylərdən sonra da neytrallıq siyasətini yeridəcəksiniz? Bəlkə ermənilərə göstərməyin vaxtı çatıb ki, burada böyük Türkiyə var». Prezident Turqut Özal özü də bu fikirlə razı idi və bildirirdi ki, Türkiyə əvvəl-axır Ermənistanı bir az qorxutmalıdır. 1993-cü ildə Özal bir daha hədələmişdi ki, Türkiyə «dişlərini göstərəcək». Türkiyə hava güclərinin qırıcıları indi Ermənistan sərhədləri boyunca kəşfiyyat uçuşları aparırlar. Türkiyə Ermənistan üçün ərzaq daşıyan gəmiləri, uçaqları saxlayır. Türkiyə ilə İran birgə bildiri veriblər ki, onlar heç vaxt Azərbaycanın bölünməsini qəbul etməyəcəklər. Keçən illərdə Sovet hökuməti Azərbaycana qahmar çıxmışdı, çünki bu axırıncının hökumətində keçmiş kommunistlər üstün idi. Ancaq Sovetlər Birliyinın sona yetməsi ilə məsələyə siyasi baxış yerini dini baxışa verdi. Rusiyanın döyüş qüvvələri ermənilər tərəfində vuruşdular. Azərbaycansa Rusiyanı «180 dərəcə dönüb» xristian Ermənistana arxa durmaqda suçladı.

Üçüncüsü. Qərblilər keçmiş Yuqoslaviyadakı döyüşlərdə Bosniya müsəlmanlarına rəğbət göstərib qahmar çıxdı, serblərin hərəkətləri isə onları dəhşətə gətirdi. Ancaq bu dəhşətin yanında Horvatların müsəlmanlara hücumuna və Bosniya-Hersoqovinanı bölüşdürməkdə iştiraklarına az maraq gəstərildi. Yuqoslaviyanın dağılmasının ilk dönəmində Almaniya görünməmiş diplomatik girişim və güc göstərib Avropa Birliyinin 11 ölkəsini Sloveniya ilə Horvatiyanı tanımağa vadar etdi. Papanın bu iki katolik ölkəsinə möhkəmcə arxa durmaq qərarının nəticəsi olaraq Vatikan Avropa Birliyindən də qabaq onları tanıdı. Beləliklə, Qərb sivilizasiyasının aparıcı ölkələri öz dindaşlarının arxasına toplaşdılar. Bunun sonucunda Horvatiya Mərkəzi Avropa və başqa Qərb ölkələrindən çoxlu yaraqlar aldı. Boris Yeltsin hökuməti isə elə bir orta yol tutmağa çalışdı ki, bir yandan, Ortodoks serblərə rəğbətini anlatsın, o biri yandan isə Rusiyanı Qərbə yadlaşdırmasın. Ancaq Rusiyanın konservativ, millətçi qrupları, - bunların arasında çoxlu millət vəkilləri də vardı, - serblərə arxa durmağa hazır olmadığı üçün hökumətin üstünə düşdülər. 1993-cü ilin erkənlərində bir neçə yüz rus açıq-aydın serb qüvvələrində qulluq etməyə getdi. Soraqlar fırlanırdı ki, Rusiya serblərə kömək üçün yaraq-yasaq da yollayır.

O biri yandan, İslam hökumətləri, qrupları Bosniyanın dadına çatmadığı üçün Qərbi ifşa etməklə məşğul idilər. İran rəhbərliyi dünyanın bütün müsəlmanlarına durmadan çağırış edirdi ki, Bosniyaya kömək əlini uzadın; özü isə BMT-nin silah embarqosunu pozaraq ora yaraqlar və əsgərlər göndərirdi; Livanın İran tərəfindən dəstəklənən dəstələri Bosniya döyüşçülərini öyrətmək və təşkil etmək üçün partizanlar göndərmişdilər. Çatan soraqlara görə 1993-də iyirmi ölkədən 4 000-cən müsəlman Bosniya tərəfində vuruşurdu. Səudiyyə Ərəbistanını və başqa müsəlman ölkələrinin hökumətlərini bosniyalılara daha çox yardım etməyə sürükləmək üçün həmin ölkələrin özündəki fundamentalist qruplar getdikcə daha güclü basqılar yapırdılar. 1992-nin axırlarında, soraq gəldi ki, Səudiyyə Ərəbistanı silahlanmaq və ərzaqla təmin olmaq üçün bosniyalıları xeyli maliyyələşdirib. Bunun sonucunda serblərlə üzbə-üzdə bosniyalıların döyüş bacarıqları önəmli dərəcədə artdı.

30-cu illərdə İspaniya Vətəndaş Savaşı siyasi baxımdan faşist, kommunist, demokratiya rejimlərində olan ölkələrin işə qarışmasına gətirib çıxarmışdı. Bu gün, - 90-cı illərdə isə yuqoslav konflikti Müsəlman, Ortodoks, Qərbi Xristian ölkələrinin işə qarışmalarına səbəb olmuşdur. Bu paralel heç kimin gözündən yayınmamışdır. «Bosniya-Hersoqovinadakı savaş İspaniyada faşizmə qarşı mücadilənin emosional ekvivalentinə çevrilib, - bunu bir Səudiyyə Ərəbistanı icmalçısı demişdi, - burada ölənlər müsəlman qardaşlarını qurtarmaq uğrunda şəhid sayılırlar».

Konflikt və zorakılıq, sözsüz, həm bir sivilizasiyanın içindəki ölkələr arasında, həm də o ölkələrin öz içində baş verə bilir. Ancaq bu zaman konfliktlərin intensivliyi, yayılmışlığı, adətən, sivilizasiyalar arasında baş verən konfliktlərə baxanda az olur. İki tərəfin eyni sivilizasiyaya mənsubluğu başqa halda konfliktdə şiddətlənəcək zorakılığın olması gümanını azaldır. 1991-1992-ci illərdə Rusiya ilə Ukrayna arasında mübahisəli ərazilərə, özəlliklə, Krıma, eləcə də Qara Dəniz donanmasına, nüvə silahı arsenalına və iqtisadi problemlərə görə silahlı konfliktlərin ola biləcəyi gümanı yaranmışdı. Bu ehtimala baxıb xeyli adam yaraqlanmışdı da. Ancaq sivilizasiya dediyimizin bir mənası varsa, onda ukraynalılarla ruslar arasında ciddi toqquşma çətin ki, baş versin. Onların ikisi də yüzillərlə yaxın ilişgidə bulunmuş slavyan uluslarıdır, əsasən də pravoslav dinindədirlər. Ona görə də 1993-ün erkənlərində konflikt üçün bütün səbəblərin olmasına baxmayaraq hər iki ölkənin liderləri effektiv bağlaşma yapmaq yolunu tutaraq iki ölkə arasındakı partlayışlı məsələlərin fitilini çıxartdılar. Ancaq həmin vaxtlarda keçmiş Sovetlər Birliyinin hər yerində müsəlmanlarla xristianlar arasında sərt döyüşlər gedirdi. Baltik ölkələrində isə Qərb və pravoslav xristianlığı arasında böyük, bəzənsə birbaşa toqquşmalara çatan gərginlik vardı. Halbuki, ruslarla ukraynalıların qarşıdurmaları zorakılıq həddinə çatmadı.

İndiyənəcən sivilizasiyaların toparlanması yığcam formada baş verirdi, ancaq proses inkişaf edir və onun gələcək üçün xeyli potensialı var. Baxın, Fars Körfəzində, Qafqazda, Bosniyada konfliktlər davam etdikcə dürlü ölkələrin mövqeyi, onlar arasındakı fərqlər getdikcə daha çox hansı sivilizasiyadan olmalarından asılılığa düşür. Populist siyasətçilər, dini liderlər, Mass-media isə bundan güclü silah kimi istifadə edərək kütlələri öz tərəflərinə çəkirlər və bununla da tərəddüddə olan hakimiyyətlərə basqı yapırlar. Üzümüzə gələn illərdə çox güman ki, Bosniyada və Qafqazdakı kimi sivilizasiyalararası çatlar boyu baş verən lokal konfliktlərin eskalasiya edib böyük savaşa çevrilməsi ən böyük qorxu olacaq. Növbəti dünya savaşı, əgər bu savaş olacaqsa, sivilizasiyalar arasında baş verəcək.

QƏRB YERDƏ QALAN DÜNYAYA QARŞI

Başqa sivilizasiyalara baxanda Qərb indi öz əzəmətinin tam zirvəsindədir. Onun opponenti olan superdövlət siyasi xəritədən gedib. Qərb dövlətləri arasında hərbi konfliktlər indi ağıla batmır. Onların hərbi gücləri də bir-birinə düşmən kimi baxmırlar. Yaponiyanı çıxsaq, iqtisadiyyatda Qərbə meydan oxuyacaq ayrı ölkə yoxdur. Beynəlxalq siyasi və təhlükəsizlik qurumlarında o, üstündür. Uluslararası iqtisadi sahədə isə üstünlüyü Yaponiya ilə bölüşdürür. Qlobal siyasət və təhlükəsizlik məsələləri ABŞ-ın, Britaniyanın, Fransanın başçılığı altında uğurla çözələnir, dünyanın iqtisadi problemlərinin öhdəsindən isə ABŞ-ın, Almaniyanın və Yaponiyanın başçılığı ilə gəlinir. Bu işdə onlar ilişgələrini çox sıx qururlar ki, yerdə qalan qeyri-Qərb dövlətlərini yaxın buraxmasınlar. BMT-nin Təhlükəsizik Şurasında və ya Beynəlxalq Volyuta Fondunda çıxarılmış qərarlar, əslində, Qərbin maraqlarından doğur, hərçənd sonra da dünyaya elə göstərilir ki, guya bu qərarlar Dünya Birliyinin gərəklərinə uyğundur. İşlək deyim olan «Dünya Birliyi» termini evfemer kollektiv ad olub («Azad Dünya» deyiminin yerini tutub). Bu deyimdə məqsəd Birləşmiş Ştatlar və başqa Qərb ölkələrinin maraqlarından doğan siyasətə dünya miqyasında legitimlik verməkdir (4). Qərb, lazım olanda, Beynəlxalq Volyuta Fondu və başqa beynəlxalq iqtisadi qurumlar vasitəsilə öz iqtisadi maraqlarını irəlilədir, bu maraqlara uyğun saydığı iqtisadi siyasəti başqa millətlərə sırıyır. Qərbdən olmayan xalqların BVF haqqında rəyi pisdir, hərçənd, o, bu ölkələrin maliyyə nazirlərinin və hətta daha kimlərinsə dəstəyini qazanıb. G. Arbatov BVF-nin məmurlarını xarakterizə edəndə bunları deyir: «onlar başqa millətlərin pullarını məmnuniyyətlə əlindən alan neo-bolşeviklərdir, başqa ölkələrə iqtisadi və siyasi davranışın demokratik olmayan yad qaydalarını sırıyır, onların iqtisadi azadlığını əllərindən alır».

Qərbin BMT Təhlükəsizlik Şurasında üstünlüyü onun - hərdən Çin tərəfindən veto ilə yumşaldılan - qərarlarına qanunilik verir: İraqı Küveytdən çıxarmaq üçün Qərbin güc işlətməsinə, İraq silahlarının mürəkkəb növlərini və bir də belə növləri istehsal etmək imkanlarını yox etməyə qanuni əsas verir.

Başqa bir örnək: Birləşmiş Ştatlar, Britaniya, Fransa görünməmiş aksiya edib Təhlükəsizlik Şurasına tələb etdirdilər ki, Liviya "Pan American» N-103 təyyarəsini partlatmaqda əli olması haqqında şübhələri dağıtsın. Liviya imtina edəndə BMT ona qarşı sanksiyalar işə saldı. Böyük ərəb ordusunu dağıdandan sonra Qərb tərəddüd etmədən bütün ağırlığı ilə Ərəb dünyasının üstünə çöküb. O, əslində, beynəlxalq institutları , hərbi gücünü, iqtisadi qaynaqları işə salır ki, öz üstünlüyünü doğrultmaq, maraqlarını qorumaq, siyasi, iqtisadi dəyərlərini təsdiqlətmək hesabına dünyanı idarə etsin.

Vəziyyət başqa cür olsa belə, hər halda qərbli olmayanlar yeni dünyanı belə görürlər və onların bu baxışlarında gerçək az deyil. Gücdə fərqlər, hərbi, iqtisadi, institusional qüvvə üstündə mübarizə Qərb ilə başqa sivilizasiyalar arasındakı konflikt qaynaqlarından biridir. Mədəniyyətdəki, başlıca dəyərlərdəki, inanışlardakı fərqlər konfliktlərin o biri qaynağıdır. V.S. Naypol bildirmişdi ki, Qərb sivilizasiyası «hamıya uyğundur», ona görə də «universaldır». Üzdəki qatda, doğrudan da, Qərbin bir çox şeyləri yerdə qalan dünyaya hopmuşdur. Ancaq təməl qatlarda vəziyyət bambaşqadır. Fərdiyyətçilik, liberalizm, konstitusionalizm, İnsan Haqları, bərabərlik, azadlıq, qanunun aliliyi, demokratiya, azad bazar, kilsənin dövlətdən ayrılması kimi Qərb ideyaları demək olar ki, İslam, Konfutsian, Yapon, Hindu, Buddist və ya Pravoslav mədəniyyətlərə dəyib geri qayıdır. Əvəzində, Qərbin o ideyaları yaymağa çalışması «insan haqları imperializmi» haqqında düşmən reaksiyası doğurur. Sonucda yerdə qalan dünyada özlərinin köklü dəyərləri təzə bir nəfəslə təsdiq olunur. Bunu Qərbdən qıraqdakı mədəniyyətlərdə gənc nəslin dini fundamentalizmə necə dəstək verməsinə görmək olar. «Universal sivilizasiyaya» tezisinin özü Qərb ideyasıdır. Bu ideya Asiyadakı çox kültürlərin partikulyarizmi ilə, insanları ayıran fərqləri saxlamaq arzusu ilə kəllə-kəlləyə gəlir. Ayrı-ayrı toplumlarda yüz dəyərin önəmi üzrə aparılan tutuşdurmalardan bir müəllif belə bir nəticə çıxarıb: «Qərbdə çox önəmli olan dəyərlər yerdə qalan dünyada daha az önəmlidir» (5). Siyasi planda bu fərq Birləşmiş Ştatlar və başqa Qərb ölkələri öz demokratiyaları, İnsan Haqları ilə bağlı ideyalarını ayrı xalqlara sirayət etdirmək istəyəndə aydınca açılır. Çağdaş demokratik idarə forması tarixən Qərbdə formalaşıb. Demokratiya Qərbdən qıraqda hansı ölkədəsə yer alıbsa, bu, ancaq Qərb müstəmləkəçiliyinin və ya basqısının sonucunda olub.

Kişor Məhbubaninin dediyinə görə gələcəyin siyasətində mərkəzi ox çox yəqin ki, «Qərb ilə yerdə qalanlar arasındakı» konfliktlərdən, bir də qeyri-Qərb sivilizasiyalarının Qərbin gücünə və dəyərlərinə qarşı reaksiyalarından törəyəcək (6). Cavab reaksiyası ya bir, ya da üç formanın cürbəcür birləşməsində olacaq.

Birincisi, ən ifrat formadır, qeyi-Qərb dövlətləri Birma, Şimalı Koreyanın ardınca təcridçilik yolunu tutub gedə bilərlər ki, Qərbin öz ölkələrinə yolunu kəssinlər və «Qərbin çürüməsinə» yoluxmaqdan öz toplumlarını qurtarsınlar və beləcə, Qərbin üstün olduğu Dünya Birliyinin həyatında iştirak etməsinlər. Ancaq bu kurs çox baha başa gəlir və az ölkə tapılar ki, axıracan onu tuta bilsin.

İkincisi, Qərbə qoşulmaq və onun dəyərlərini, institutlarını qəbul etmək. Beynəlxalq ilişgilər nəzəriyyəsində buna "qatara tullanmaq» deyirlər.

Üçüncüsü, alternativ iqtisadi və hərbi gücü artırmaqla və eyni zamanda başqa qeyri-Qərb ölkələri ilə əməkdaşlıq etməklə Qərbin əksini yaratmağa cəhd etməkdir. Bu alternativdə doğma dəyərləri, institutları qorumaq da var. Bütünlükdə isə üçüncü alternativ vesternləşmək (qərbləşmək) yox, modernləşməkdir.